Makam, Usul ve Form Özellikleriyle Türk Musikisinde İlahiler

Dünya sathında tarih sahnesinde yer alan insan kendi kültürünün oluşumunda ve aktarımında musikiyi daima araç olarak kullanmıştır. Kültürel hayatın oluşmasında en önemli unsur hiç şüphesiz inançtır. Toplumların kültürlerinin yaşanmasında aktarımında en önemli aktarım ve etkileşim unsuru olan mûsikî, dînî hayatın ifasında oldukça önemli bir yere sahiptir.  Mûsikî, dînî vecîbelerin, Allah’a olan kulluk vazifelerin yerine getirmesinde, zühd, takvâ gibi insanı yücelten hallere erişme amaçlarınca ibâdeti tezyîn etmede kullanılmıştır. 

Mûsikînin İslâm dininden önce de Arap yarımadasında varlığı bilinmektedir. Din ekseninde mûskînin uygulanması ise evvelâ Kur’an-ı Kerîm tilâvetinde görülür. Tarikatların oluşum süreci ile zikre eşlik amaçlı bestelenip icra edilen ilâhiler vasıtasıyla mûsikî, hem repertuvar hem form hem de nazarî açıdan gelişmiştir. Mûsikînin İslâm dininin geniş coğrafyalara yayılmasında tarikatların büyük katkısı bulunmaktadır.  

Bu bağlamda ilâhîler, Türk mûsikîsinin câmî ve tekke mûsikîsi türleri altında, ibâdet ve zikir amaçlı vücûda getirilen, köklü bir tarihe, kültüre, geleneğe sahip mûsikîmizin en önemli beste formlarındandır. Yüzyıllar boyunca, mutasavvıf şâirlerin ilâhî aşk ile gönüllerinden süzülen nutk-i şerifler, bestekârlarımız tarafından ibâdete neş’e katma, zikir ve tevhîd anlayışını pekiştirmeye yönelik nağmeler ile bestelenmiş, bu yolla mûsikî hazinemize eşsiz eserler kazandırılmıştır.  

Bu çalışmada, devlet korosu arşivinde tespit edilen ilâhilerin; makam, usûl, güftekâr, güfte yapısı, bestekâr, beste yapısı yönü ile ortaya konması amaçlanmıştır. Arşivdeki İlâhîlerin incelemeleri yapılarak, elde dilen bulgular tablolar ve grafiklerle yorumlanmıştır.  Çalışma, eser nüshalarının mukâyeseli olarak irdelenmesi sebebi ve arşivdeki eserlerin künyeleri ve form yapıları hakkında bazı tespitlerin ortaya konması bakımından önem arz etmektedir.  

Bu çalışma ayrıca, tarih, edebiyat, kültür, sosyoloji, ilâhîyat, matematik ve istatistik gibi bilim ve ilim alanlarını kapsaması bakımından disiplinler arası bir çalışmadır. Çalışmada; arşiv taraması, kaynak tarama, alanında uzman kişiler ile görüşme, doküman ve içerik analizleri yöntemleri kullanılmıştır. Çalışmada, ilahîlerde en çok tercih edilen makamların, usûllerin neler olduğu, ilâhî repertuvarına en çok katkısı bulunan güftekâr ve bestekârların kimler olduğu tesbit edilmiştir.  

Çalışmanın örneklemini, Devlet Korosu arşivindeki ilâhiler oluşturmaktadır. İlâhî repertuvarında yer alan eserlerdeki güfte ve beste yapıları nota nüshaları üzerinden tek tek incelenerek ulaşılan bulgular bütün âsârı kapsayan bir tablo çalışmamız içerisinde sunulmuştur. Bulgularda elde edilen veriler üzerinde yapılan değerlendirmeler ile, Devlet Korosu arşivinde yer alan ilâhî formundaki eserlerde en çok tercih edilen makamlar, usûller, repertuvara katkısı bulunan bestekârlar, güftekârlar, ilâhîlerdeki güfte ve beste yapıları konusunda somut sonuçlara ulaşılmıştır.